Nguồn: damau.org
Đôi lúc thơ ca khiến cho vất vả mà sảng khoái như khi leo lên ngọn đồi cao.
Khi xem Amanda Gorman trình bày bài thơ The Hill We Climb của cô trong buổi nhậm chức tổng thống của Joe Biden cũng có cảm tưởng như vậy. Sau đây là vài suy nghĩ về thơ, khi nghe, đọc, rồi dịch The Hill We Climb.
Bài thơ có rất nhiều cặp chữ ngắn gọn vừa có vần, vừa tượng hình, như: shade và wade, beast và peace, true và grew, hurt và hoped, tired và tried…
Trong nhóm chữ “what just is isn’t always justice”, với chữ “justice” Gorman đọc “just” dừng lại một tích tắc để gieo vần rồi mới tới âm “ice”, một cách đọc thơ rất lôi cuốn, lúc nghe lần đầu tưởng cô vấp. Sau khi thu thập một số bản chép lại để tổng hợp thành một bản cho mình và nghe lần nữa mới biết dụng ý của cô.
Bài thơ tiếng Anh dùng rất nhiều chữ chỉ có một âm tiết, và dường như Gorman trình bày nhiều đoạn bằng điệu rap; tiếng Việt một âm tiết sẽ rap rất dễ các bản dịch!
Các nhóm chữ như “what stands between us” và “what stands before us”, hoặc “we will rise” liên tục làm nên nhịp dồn dập và sôi nổi của bài thơ. Nhất là “We will rise” nghe như tiếng vọng của This land is your land và I have a dream từ một thời bi tráng chưa xa. Đôi khi tác phẩm được nâng lên một mức cao hơn qua cách trình bày nó. Thử nghĩ đến Woody Guthrie hay Pete Seeger nhắc rằng This land is your land, hoặc Martin Luther King Jr kể rằng I have a dream, hoặc Thái Thanh lảnh lót Tôi yêu tiếng nước tôi, họ cũng như Gorman leo lên ngọn đồi cao. Họ giúp chúng ta vượt lên trên văn bản.
Một nhóm chữ khó dịch là “bronze, pounded chest”. Phải chăng “pounded” là bị tấn công, hay hàm ý lồng ngực như miếng đồng thau được người thợ trui rèn, hay Gorman đấm ngực để tỏ vẻ thách thức hay hãnh diện, hay chỉ có nghĩa bình thường là tiếng đập trong lồng ngực? Quyến rũ của thơ là nó đưa người đọc tới tất cả ý nghĩa có thể có.
Mặt khác, một đoạn rất khó hiểu và khó dịch:
That is the promise to glade, the hill we climb if only we dare it, because being American is more than a pride we inherit – it’s the past we step into and how we repair it.
Có lẽ người dịch cần hỏi tác giả, ít nhất nghĩa của chữ “glade” trong cú pháp này. Nhưng, một tác phẩm hư cấu sau khi phổ biến sẽ có đời sống riêng của nó, người đọc và nhà phê bình sẽ cho nó một ý nghĩa theo nhận xét của họ, có thể sai, có thể đi tới một ẩn dụ xa hơn, nhưng nói chung là ngoài tầm tay tác giả. Và thơ ca thường cho phép người thụ hưởng làm điều đó.
Trong bài thơ có ít nhất hai chỗ cần kiến thức về văn hoá Kitô giáo để có thể khỏi hiểu lầm các diễn ngôn sau đó: một câu trích Micah 4:4, và chỗ nói về “the era of just redemption”.
Đã mấy lần định dịch “aflame and unafraid” thành “rực sáng và vô úy”, nhưng chữ vô úy hình như nghe lạc lõng ở đây.
Và cuối cùng, “brave enough to see it” và “brave enough to be it”. Cô thiếu nữ này có thể là một Alexandria Ocasio-Cortez nếu làm chính trị, nhưng chính trị gia có nhiều rồi, mà đời sống đang thiếu nhà thơ. Mà chưa biết chừng, như Plato tưởng tượng, một nhà thơ, nếu cũng là triết gia, có thể cai quản đất nước tốt đẹp nhất; hoặc, nếu không là triết gia đích thực và làm dáng triết gia còn tệ hơn, có thể đưa đồng bào xuống đáy vực rất nhanh, như nhà thơ-lý thuyết gia Tố Hữu chẳng hạn.
Ồ, câu kết này đi xa thơ mất rồi!
*
Nhưng vẫn chưa hết! Một cám dỗ khác khi đọc các bản văn đầy tính thời sự như bài thơ này là liên hệ nó tới hoàn cảnh của chính mình, là bước ra khỏi tính thơ văn thuần túy để từ vô thức đem cái “tôi” vào với nó.
The Hill We Climb tự thân nó là một bài thơ đầy tư duy thẩm mỹ và hùng biện, nó sẽ sống cuộc đời của nó trong tác giả và trong người Mỹ đương thời. Tác giả trình bày nó trong buổi sinh hoạt quan trọng bậc nhất của đất nước cô, và người nghe có thể bị lôi cuốn, rồi cá nhân hoá nó, nghĩa là áp đặt nó vào mối quan tâm bậc nhất của bản thân mình.
Là người Việt, một trong những điều áp đặt đó là “Việt Nam hoá” đoạn sau đây:
So let us leave behind a country better than the one we were left. With every breath from my bronze, pounded chest, we will raise this wounded world into a wondrous one. We will rise from the golden hills of the West, we will rise from the wind-swept Northeast where our forefathers first realized revolution, we will rise from the lake-rimmed cities of the Midwestern states, we will rise from the sun-baked South. We will rebuild, reconcile, and recover in every known nook of our nation and every corner called our country, our people diverse and beautiful will emerge battered and beautiful.
Vì vậy, chúng ta hãy để lại một đất nước tốt đẹp hơn đất nước chúng ta được thừa hưởng. Với từng hơi thở vang vọng trong lồng ngực mình, chúng ta sẽ đưa cõi giới chấn thương này lên thành một cõi diệu kỳ. Chúng ta sẽ vươn lên từ cung đèo quanh co ở Mã Pì Lèng, chúng ta sẽ vươn lên từ dòng Hát Giang lộng gió nơi lần đầu tiên hai người nữ của chúng ta nổi lên chống lại ách đô hộ, chúng ta sẽ vươn lên từ những thị trấn và ruộng đồng ven sông ở Miền Tây, chúng ta sẽ vươn lên từ Miền Trung cằn cỗi nắng cháy. Chúng ta sẽ tái thiết, sẽ hòa giải và sẽ phục hồi ở mọi ngõ ngách của tổ quốc và ở mọi góc biển chân trời trên quê hương chúng ta, dân tộc chúng ta đa dạng và xinh đẹp sẽ trỗi dậy bầm dập và xinh đẹp.
Thật ra, có lẽ rất dễ muốn “Việt Nam hoá” toàn bộ bài thơ này! J L
*
Nhà xuất bản Penguin Young Readers sẽ phát hành The Hill We Climb vào mùa xuân năm nay, và Viking Books for Young Readers sẽ phát hành tuyển tập thơ cùng tên vào ngày 21/9/2021. Đợi xem mặt mũi bài thơ của Gorman ra sao, xuống hàng ở đâu, các dấu ngắt câu nằm ở chỗ nào? Và đến lúc ấy, khi niềm sôi nổi đã lắng bớt, chúng ta sẽ đặt nó vào đâu trong ký ức mình?
California 23/01/2021